پرتو اصفهانی

«میرزا علیرضا اصفهانی» (م، ۱۳۰۴ ق)، متخلص به «پَرتو» و مشهور به میرزا آقاجان، شاعر و خوشنویس سده سیزدهم هجری در اصفهان است. وی در مراکز ادبی عصر خود، دارای مقام و رتبه بوده است و در منابع، شعر و خط و حسن خلق پرتو را ستوده اند.

زندگی‌نامه

میرزا علیرضا فرزند آقامحمدعلی لنجانیِ اصفهانی بود. زادگاه او لنجان اصفهان ذکر شده است. از این رو در برخی منابع، نام وی «پرتو لنجانی» نیز ذکر شده است. تاریخ دقیق ولادت وی معلوم نیست اما به قرینه تاریخ وفات و مدت عمرش، احتمالاً در حدود ۱۲۱۳ ق. به دنیا آمده است.

به نوشته برخی، وی پس از نود سال عمر در ۱۳۰۳ ق. در اصفهان درگذشت. آقا بزرگ تهرانی وفات او را در ۱۳۰۴ دانسته است. به نوشته علی راهجیری او پس از ۱۳۰۵ درگذشته است. اما چون محمدحسین فروغی، در رجب ۱۳۰۴ ق. بر دیوان پرتو مقدمه نوشته و ذکر کرده است که پرتو نود سال عمر کرد، پرتو باید پیش از رجب ۱۳۰۴ درگذشته باشد.

خوشنویسی پرتو

پرتو در زادگاهش به تحصیل علم و خوشنویسی پرداخت تا این که در خوشنویسی استاد و در اصفهان نامدار شد. وی از استادان خط نسخ و ثلث و رِقاع بود و خط نستعلیق را نیکو می نوشت. از جمله استادان وی در خوشنویسی، آقا زین العابدین اصفهانی ملقب به اشرف الکتّاب بود، اما شیوه پرتو با او تفاوت داشت و سبک پرتو ترکیبی بود از سبک اشرف و آقا غلامعلی اصفهانی، که هر دو از استادان خط نسخ در ایران بودند.

پرتو شاگردان بسیاری نیز تربیت کرد. وی در یک بیت شعر به کثرت آنان اشاره کرده است، از جمله به میرزا غلامعلی ثانی، سید علی اکبر زواره ای، ملاّ محمدتقی و ملاّ باقر.

پرتو در مدرسه نوریّة اصفهان حجره داشت و چندی در آنجا ساکن بود و کتابت می کرد و شاگردانش هفته ای دو روز به آنجا می رفتند و غالباً حجره او مجمع شاعران و هنرمندان اصفهان بود.

وی با برخی از صاحب قَلَمان معاصر خود مصاحبت داشت، از جمله با رضاقلی خان هدایت، مؤلف مجمع الفصحا و عبدالمحمدخان ایرانی اصفهانی، مدیر روزنامه چهره نما در مصر. پرتو در اواخر زندگی، در تهران در دربار ناصرالدین شاه قاجار بسیار محترم می زیست و خوشنویس مخصوص شاه بود.

پرتو به دستور فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳ـ۱۳۰۵)، پسر عباس میرزا در ۱۲۹۷ «قرآن مجید» را به خط نسخ نوشت که در کتابخانه و موزه ملی ملک موجود و جزو نسخه های نفیس است. این قرآن تذهیب شده، ۲۲۹ برگ و هر برگِ آن ۱۹ سطر دارد. نام پرتو در کتاب فهرستِ قرآنهای خطی کتابخانه سلطنتی جزو کاتبان و مُذَهِّبان آمده است.

در این کتابخانه قرآنی به خط وی برای ناصرالدین شاه (تاریخ کتابت: ۱۲۷۷) به خط نسخ موجود بوده که آن را با ۱۵۰ قرآن دیگر (از جمله قرآنی به خط پرتو که اکنون در کتابخانه و موزه ملک است) به نام «گنجینه قرآن» در موزه ایران باستان به نمایش گذارده بوده اند و جلال الدین همائی آن را دیده بوده است.

وی علاوه بر قرآن کریم، کتاب دعا و دیگر کتب را نیز برای بزرگان به خط خوش می نوشت و در این کار شهرت داشت، از جمله کتابت «دعای کمیل» به نسخ در ۱۲۶۶ در تهران و قطعه ای به خط نسخ. در کتیبه بالای در ورودی مسجد صفا در اصفهان نیز ماده تاریخ بنای مسجد، سروده پرتو و به خط خود او (نستعلیق) نوشته شده است.

شعر پرتو

دیوان اشعار پرتو مشتمل است بر غزل، قطعه، قصیده، رباعی، مثنوی و مسمط. مضامین شعر او مدح (مدح پیامبر اکرم، امام علی و امام حسین علیهم السلام و حضرت زینب علیهاالسلام)، مرثیه (در واقعه کربلا و رثای امام حسین علیه السلام)، پند و اندرز، شکایت از روزگار، مفاهیم عاشقانه و عارفانه است. وی قصیده ای دارد در مدح رسول اکرم صلی الله علیه و آله با ردیف «محمد» به مطلعِ:

که یادآور قصیده سعدی است به مطلعِ:

برخی اشعار او نیز به غزلیات حافظ شباهت دارد، از جمله غزلی به مطلع:

دیوان پرتو را میرزا حسین خان انصاری متخلص به «ثمر»، گرد آورد و در انتهای آن اشعار خود را بر آن افزود. این دیوان در ۱۳۰۵ در تهران با مقدمه محمدحسین فروغی، همراه دیوان ثمر اصفهانی در یک مجلد چاپ سنگی شده است. نسخه ای از این کتاب کمیاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. وی در سرودن مادّه تاریخ نیز مهارت داشته، برخی از آنها با ذکر مناسبتشان در کتاب موادالتواریخ نقل شده است.

منابع

• دانشنامه جهان اسلام، مدخل "پرتو اصفهانی" از سیاره مهین فر.